ارزیابی و سنجش پایداری زراعت برنج با استفاده از روش‌های تصمیم‌گیری چند معیاره (مورد مطالعه: شهرستان رضوانشهر)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیارگروه جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، دانشکده علوم و برنامه‌ریزی دانشگاه اصفهان

2 دانشیار و دانشجوی دکتری گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی دانشکده علوم و برنامه‌ریزی دانشگاه اصفهان

3 دانشجوی دکتری گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، دانشکده علوم و برنامه‌ریزی دانشگاه اصفهان

چکیده

برنج نقشی اساسی در تأمین امنیت غذایی کشور و همچنین اقتصاد کشاورزی استان گیلان و شهرستان رضوانشهر در این استان دارد. مقاله حاضر به ارزیابی پایداری زراعت برنج در شهرستان رضوانشهر، با توجه ویژه به اهمیت منابع آب و خاک در  این رابطه، می‌پردازد. جامعه‌ی آماری، کشاورزان برنج‌کار شهرستان بوده و داده‌ های مورد نیاز بصورت ترکیبی از داده‌های دست اول و دست دوم، از طریق عملیات میدانی و مراجعه به سازمان‌های مرتبط، جمع‌آوری شده است. متغیر‌های تحقیق شامل ویژگی‌ها و وضع موجود بهره‌برداری از منابع آب و خاک منطقه در رابطه با کشت برنج و نحوه و میزان رعایت برخی اصول پایداری کشاورزی در منطقه می‌باشد. با پردازش‌های چند مرحله‌ای روی داده‌های جمع ‌آوری شده و تهیه شاخص ‌های مناسب، تحلیل‌های نهایی با استفاده از روش‌های تحلیل تصمیم چند معیاره صورت گرفته است. نتایج حاکی از تفاوت‌های منطقه ‌ای در رابطه با پایداری زراعت برنج در شهرستان مورد مطالعه است به گونه‌ ای که در دهستان‌ های دارای شالیزار شهرستان، دهستان خوشابر در سطح پایدار، دهستان گیلدولاب در سطح نیمه پایدار و دهستان دیناچال در سطح ناپایدار قرار دارند. به علاوه، تجزیه و تحلیل شاخص ‌های نهایی هرکدام از سه حوزه‌ ی کلی «پایداری منابع آب»، «پایداری منابع خاک» و «اصول کلی پایداری کشاورزی»، تغییر‌پذیری و تفاوت‌ های منطقه ‌ای بیشتری را در رابطه با پایداری زراعت برنج و بهرهبرداری از منابع پایه کشاورزی در سطح شهرستان نشان می ‌دهد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Evaluation of Rice Production Sustainability Using Multi Criteria Decision Making Methods: The case of Rezvanshahr County

نویسندگان [English]

  • Abbas Amini 1
  • S. Hedayat Alloh Nouri 2
  • Bita Aslani Sangdeh 3
1 Assistant Professor, Associate Professor Department. of Geographical Sciences and Planning, University of Isfahan
2 Associate Professor Department. of Geographical Sciences and Planning, University of Isfahan
3 Ph.D. Student, Department. of Geographical Sciences and Planning, University of Isfahan,
چکیده [English]

Rice production considered as the base of agricultural economy in Gilan province. In this province, more than 180 thousand rice farmers utilize more than 200 thousand hectares of fertile lands, each year. Gilan province with 86.31% of the area under rice cultivation has a major role in national food security. Rezvanshahr has remarkable contributions in respect to agricultural production, especially rice in this province. Present article focuses on evaluating and assessing the sustainability of rice farming in this county, given the importance of soil and water resources in sustainable agriculture and due to the scarce agricultural water resources, particularly for rice production. The study population has consisted of rice farmers. Data were collected from primary and secondary references and connect to related organizations Research variables include dimensions of soil and water resources utilization and its sustainability in rice farming around the region. Data processed by applying multi-criteria decision analysis methods in several stages to provide appropriate indicators for final analysis. Results indicate regional differences in relation to the sustainability of rice farming in the region, so the rural districts with rice fields, including Khoshabar, Gildoulab and Dinachal, placed in sustainable, quasi-sustainable and unsustainable situations, respectively. More analysis of final indicators showed greater variability and regional differences with regard to the sustainability of rice farming and utilization of the fundamental soil and water resources in the region.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sustainable agriculture
  • Sustainability Assessment
  • Soil and water resources
  • Rice
  • MCDM
  • Rezvanshaher
تهران، آبان.
اصغرپور، م.ج. (1377). تصمیم‌گیری‌های چندمعیاره. دانشگاه تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
امامی، ح. (1390). ارزیابی کیفیت خاک به دو روش شاخص پایداری و رتبه­بندی تجمعی. دوازدهمین کنگره­ی علوم خاک ایران. تبریز: شهریور.
امینی فسخودی، ع. (1389). تحلیلی بر وضعیت رفتارهای فرهنگی در مناطق روستایی کشور. فصلنامه پژوهش­های روستایی دانشگاه تهران، سال اول، شماره سوم، صص82-53.
امینی فسخودی، ع.، و نوری، ه. (1390). ارزیابی پایداری و تعیین الگوی کشت سیستم­های زراعی بر اساس بهینه­سازی بهره­برداری از منابع آب و خاک با استفاده از الگوهای غیرخطی برنامه­ریزی ریاضی. مجله علوم و فنون کشاورزی و منابع طبیعی، علوم آب و خاک، شماره 55، صص 109-99.
امینی فسخودی، ع.، نوری، ه.، و حجازی، ر. (1387). تعیین الگوی بهینه بهره­برداری در اراضی زراعی ناحیه شرق اصفهان به کمک رهیافت برنامه­ریزی آرمانی. مجله اقتصاد کشاورزی، شماره 4، صص 197-177.
آبابایی، ب. (1387). استفاده از روش­های ایزوتوپیک و اتمی در ارزیابی بازده مصرف آب. دومین سمینار راهکارهای بهبود و اصلاح سامانه­های آبیاری سطحی، کرج، خرداد.
آزیری، س. (1387). بررسی عوامل مؤثر بر توسعه­ی پایدار روستایی با تأکید بر کشاورزی پایدار. فصلنامه­ینظام مهندسی کشاورزی و منابع طبیعی، شماره­ی 21، صص 28-22.
آقارضی، ح.، نجیمی، ا.، و مرادی­نژاد، ا. (1388). نقش کاربری اراضی و شیب در تولید رواناب مطالعه موردی سرشاخه رودخانه قره‌چای در استان مرکزی. پنجمین همایش ملی علوم و مهندسی آبخیزداری ایران (مدیریت پایدار بلایای طبیعی)، گرگان، اردیبهشت.
باغبانی، ج.، زارع، ش.، و صدر­قائن، س. ح. (1390). نقش تغییر روش آبیاری در پایداری کشاورزی (مطالعه موردی). نشریه آبیاری و زهکشی ایران، جلد 5، شماره 2، صص 284-276.
بریم­نژاد، و.، و یزدانی، س. (1383). تحلیل پایداری در مدیریت منابع آب در بخش کشاورزی با استفاده از برنامه­ریزی کسری مطالعه موردی استان کرمان. فصلنامه پژوهش و سازندگی در زراعت و باغبانی، شماره 63، صص 16-2.
بریم­نژاد، و.، و صدرالاشرافی. م. (1384). مدل­بندی پایداری در منابع آب با استفاده از تکنیک­های تصمیم­گیری چند معیاره. مجله علمی- پژوهشی علوم کشاورزی، شماره 4، صص 14-1.
بریم­نژاد، و. (1385). برنامه­ریزی کسری، ابزاری برای اندازه­گیری شاخص­های کمی پایداری در بخش کشاورزی. مجله اقتصاد کشاورزی و توسعه، شماره 54، صص 196-179.
بیات، ن.، رستگار، ا.، و عزیزی، ف. (1390). حفاظت محیط­زیست و مدیریت منابع خاکی روستایی در ایران. فصلنامه برنامه­ریزی منطقه­ای، سال اول، شماره 2، صص 78-63.
پورمحمدی، س. (1388). اثرات تغییر اقلیم بر منابع آب و ارائه­ی راهکارهای مدیریتی. همایش ملی مدیریت بحران آب، مرودشت، اسفند.
جعفری، ف. (1386). مدیریت آبیاری در خاک­های ترک­دار شالیزاری. پایان نامه کارشناسی ارشد آبیاری و زهکشی، دانشگاه صنعتی اصفهان.
چهار سوقی امین، ح.، موسوی، س. ا.، و فرج­اله حسینی، س. ج. (1386). بررسی عوامل مؤثر بر پذیرش روش­های کشاورزی پایدار در کشت آبی توسط گندم­کاران استان سیستان و بلوچستان در سال زراعی 84- 75. فصلنامه یافته­های نوین کشاورزی، سال دوم، شماره اول، صص 95-82.
چهارسوقی امین، ح.، و میردامادی، س. م. (1386). بررسی رابطه بین ویژگی­های شخصی و اجتماعی، اقتصادی بانوان برنجکار شهرستان بندر انزلی با معیارهای کشاورزی پایدار. نشریه یافته­های نوین کشاورزی، سال اول، شماره 3، صص 265-251.
حسین­زاد، ج.، کاظمیه، ف.، جوادی، ا.، و غفوری، ه. (1392). زمینه­ها و سازکارهای مدیریت آب کشاورزی، در دشت تبریز. نشریه دانش آب و خاک، جلد 23، شماره 2، صص 98-85.
حیدرپور، ز.، و جهانیان، آ. (1387). بررسی راهکارهای اجرایی کنترل علف­های هرز برای دستیابی به کشاورزی پایدار در مناطق روستایی. ماهنامه­ی سنبله، شماره­ی 178، صص 57-56.
حیدری، ن. (1385). مدیریت و بهره­وری پایدار آب در شبکه­های آبیاری حوزه­های آبریز تحت تنش آبی مطالعه­ی موردی شبکه­ی آبیاری زاینده­رود اصفهان. کارگاه فنی مدیریت، بهره­برداری و نگهداری شبکه­های آبیاری و زهکشی، تهران، دی.
راعی جدیدی، م.، همایونی­فر، م.، صبوحی صابونی، م.، و خردمند، و. (1389). بررسی میزان کارایی و بهره­وری انرژی در تولید گوجه فرنگی مطالعه موردی شهرستان مرند. نشریه اقتصاد و توسعه کشاورزی (علوم و صنایع کشاورزی)، شماره 3، صص 370-363.
رفاهی، ح. (1375). فرسایشآبیوکنترلآن. تهران: چاپ اول، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
رفاهی، ح. (1378) فرسایشبادیوکنترلآن. تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
رنجبر، ز.، و کرمی، ع. (1392). برنامه­های آموزشی- ترویجی و رابطه­ی آن با میزان پایداری نظام­های زراعی مورد مطالعه: گندم‌کاران شهرستان کرمانشاه. مجله علوم ترویج و آموزش کشاورزی ایران، شماره 1، صص 14-1.
زمانی، ا.، قادرزاده، ح. و مرتضوی، س.ا. (1393). تعیین الگوی کشت با تأکید بر مصرف بهینه­ی انرژی و کشاورزی پایدار (مطالعه‌ی موردی شهرستان سقز استان کردستان). نشریه­ی دانش کشاورزی و تولید پایدار، جلد 24، شماره 1، صص 43-31.
سادات میرئی، م. ح.، و فرشی، ع. ا. (1382). چگونگی مصرف و بهره­وری آب در بخش کشاورزی. یازدهمین همایش کمیته­ی ملی آبیاری و زهکشی ایران، تهران، دی.
سازمان جهاد کشاورزی استان گیلان (1390). موجود در سایت اینترنتی: <www.dbagri.maj.ir>.
سازمان خوار و بار جهانی (فائو). سال2010. پایگاه داده­ها. موجود در سایت اینترنتی: <www.faostat.fao.org>.
سواری، م.، شیری، ن.، و شبانعلی فمی، ح. (1391). کشاورزی ارگانیک (زیستی) راهبردی در جهت محیط­زیست پایدار روستایی. دومین کنفرانس برنامه­ریزی و مدیریت محیط­زیست، تهران: اردیبهشت
شاهرودی، ع. ا.، چیذری، م.، بقایی، م.، و کریمی، ا. ر. (1386). مهارت کشاورزان چغندرکار در زمینه شیوه­های مدیریت پایدار خاک زراعی مطالعه موردی استان خراسان رضوی. ششمین کنفرانس اقتصاد کشاورزی، آبان.
شهاب آرخازلو، ح.، حق­نیا، غ.، امامی، ح.، و کریمی کارویه، ع. (1390). بررسی تأثیر شاخص­های کیفیت خاک بر فرسایش­پذیری خاک­های کشاورزی و مرتع. دوازدهمین کنگره علوم خاک ایران، تبریز: شهریور.
شیبانی، ب.، و کاظمی، ر. (1392). عوامل مؤثر در مشارکت مردمی در استفاده از روش­های نوین آبیاری جهت کاهش مصرف آب در راستای توسعه پایدار محیط­زیست. اولین همایش ملی چالش­های منابع آب و کشاورزی، خوراسگان: بهمن.
صادق­نژاد، ح. ر.، و اسلامی، ک. (1385). مقایسه­ی عملکرد گندم با تغییر روش خاک­ورزی. مجله علمی- پژوهشی علوم کشاورزی، سال دوازدهم، شماره 1، صص 112-103.
طباطبائی، س. م. (1392). بررسی و شناسایی ظرفیت­های ناشناخته منابع آب در مناطق کویری در جهت توسعه­ی پایدار مطالعه‌ی موردی قنات روستای مزرعه نو در استان یزد. پنجمین کنفرانس مدیریت منابع آب ایران، تهران: بهمن.
عرب­زاده، ب.، و توکلی، ع. (1385). تحلیل اقتصادی مدیریت کم آبیاری در کشت خشکه­کاری برنج. مجله تحقیقات مهندسی کشاورزی، شماره 26، صص 110-99.
عربیون، 1.، کلانتری، خ.، اسدی، ع.، و شعبانعلی فمی، ح. (1388). سنجش سطح پایداری نظام کشت گندم در استان فارس و تعیین عوامل مؤثر بر آن. مجله علوم ترویج و آموزش کشاورزی ایران، شماره 2، صص 29-17.
عزیزی، ج. (1380). پایداری آب کشاورزی. مجله اقتصاد کشاورزی و توسعه، سال نهم، شماره 36، صص 136-113.
عمانی، ا. (1389). شناسایی عوامل مؤثر بر دانش پایداری آب زراعی در بین گندم­کاران شهرستان اهواز. مجله پژوهش­های ترویج و آموزش کشاورزی، شماره 2، صص 77-65.
عنابستانی، ع.، و صالحی، ط. (1389). سنجش پایداری سکونتگاه­ها در مخروط­افکنه­ها مطالعه­ی موردی: دشت جوین. فصلنامه­ی جغرافیا و مطالعات محیطی، شماره 3، صص 94-85.
فال سلیمان، م.، و چکشی، ب. (1390). نقش مدیریت بهینه­ی مصرف آب کشاورزی جهت افزایش بهره­وری و پایداری منابع آب دشت­های بحرانی در نواحی خشک و کم آب کشور مطالعه­ی موردی غرب دشت بیرجند. مجله­ی جغرافیا و توسعه­ی ناحیه­ای، شماره 16، صص 218-199.
فرانسیس، اچ.، باتلر، اف کا.، و کینگ، ال. (1377). کشاورزی پایدار در مناطق معتدل. ترجمه: عوض کوچکی و جواد خلقانی. مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
فراهانی، ح.، جوانی، خ.، و کرمی دهکردی، ا. (1391). تحلیل پایداری اجتماعی- اقتصادی تولید زعفران و تأثیر آن بر توسعه روستایی مورد دهستان بالا ولایت شهرستان تربت حیدریه. فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، سال یکم، شماره 2، صص 112-95.
کوچکی، ع. (1376). کشاورزی پایدار: بینش یا روش. فصلنامه اقتصاد کشاورزی و توسعه، شماره 20، صص 53-72.
مددی، ا.، کمالی، ح.، و فراهانی، ا. (1389). نگاهی اجمالی بر آب برای توسعه پایدار در خاورمیانه. چهارمین کنگره بین المللی جغرافیدانان جهان اسلام. زاهدان: فروردین.
مرکز آمار ایران. (1390). نتایج تفصیلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن استان گیلان.
مطیعی لنگرودی، س. ح.، شمسائی، ا. (1386). توسعه روستایی مبتنی بر تداوم و پایداری کشاورزی مطالعه موردی بخش سجاسرود زنجان. فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، دوره 22، شماره 2، صص 104-85.
ملائی، ک. (1391). بررسی نقش خاک­ورزی حفاظتی در توسعه کشاورزی پایدار. اولین همایش ملی توسعه پایدار در مناطق خشک و نیمه­خشک. ابرکوه: اردیبهشت.
موسوی، س. ن.، و قرقانی، ف. (1388). محاسبه­ی شاخص­های پایداری آب کشاورزی توسط مدل برنامه­ریزی کسری   (مطالعه­ی موردی شهرستان مرودشت). مجله اقتصاد کشاورزی، شماره 3، صص 160-143.
نبیونی، ا. (1390). محاسبه بهره­وری عوامل تولید (نیروی کار، زمین و سرمایه) در بخش کشاورزی استان مرکزی. ماهنامه کار و جامعه، شماره 141، صص 79-66.
نجاتی مقدم، ز.، و بوزرجمهری، خ. (1391). بررسی اثرات نهاده­های شیمیایی کشاورزی بر محیط­زیست. همایش کشوری کشاورزی، تولید ملی با محوریت آمایش سرزمین. قم: اسفند.
ولی­پور، م.، کریمیان اقبال، م.، ملکوتی، م. ج.، و خوشگفتارمنش، ا. ح. (1387). روند توسعه­ی شوری و تخریب اراضی کشور در منطقه­ی شمس­آباد استان قم. مجله علوم و فنون کشاورزی و منابع طبیعی، سال دوازدهم، شماره 46، صص 691-683.  
ویسی، ه.، محمودی، ح.، و شریفی مقدم، م. (1389). تبیین رفتار کشاورزان در پذیرش فناوری­های مدیریت تلفیقی آفات. مجله تحقیقات اقتصاد و توسعه کشاورزی ایران، شماره 4، صص 490-481.
یزدانی، س.، کاوسی کلاشمی، م.، و رفیعی، ح. (1389). بررسی رشد و همگرایی بهره­وری کل عوامل تولید برنج در استان گیلان، نشریه­ی زراعت (پژوهش و سازندگی)، شماره 87، صص 58-52.
یونسکو. (1384). آموزش برای توسعه­ی روستایی راهی برای پاسخگویی به سیاست­های نوین. ترجمه: سیف­الله فرمحمدی، شعله چنگیز، اشرف­السادات هاشمی، مژگان گزل­زاده و کامران کلباسی، تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی.
یوسفی، س. (1388). عوامل مؤثر بر تصمیم­گیری کشاورزان استان اصفهان در مدیریت مبارزه با آفات برنج. پایان نامه کارشناسی ارشد توسعه روستایی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه صنعتی اصفهان.
 
Bossel, H. (1999). Indicators for Sustainable Development: Theory, Method, Applications, international institute for sustainable development, Canada.
Burke, F., UL Huda, S., Hamza ,S., and Azam M. (2005). Disparities of agricultural productivity in Balochestan (A GIS perspective). Pakistan Geographical Review, 27 (1), 27-34.
Dai, J., Qi, J., Chi, J., Chen, Sh., Yang, J., Ju, L., and Chen, B. (2010). Integrated water resource security evaluation of Beijing based on GRA and TOPSIS. Front. Earth Sci. China, 4 (3): 357- 362.
Enyong, L. A., Debrah, S. K., and Bationo, A. (1999). Farmers’ perceptions and attitudes towards introduced soil-fertility enhancing technologies in western Africa. Nutrient Cycling in Agroecosystems. (53), 177–187.
Essiet, EU. (2001). Agricultural sustainability under small-holder farming in Kano, northern Nigeria. Journal of Arid Environments, 48, 1-7.
Fakoya, E. O., Agbonlahor, M. U., and Dipeolu, A. O. (2007). Attitude of women farmers towards sustainable land management practices in south western Nigeria. World journal of agricultural science, 3(4), 536-542.
Gomez, AA., Kelly, DES., Syers, JK., and Coughlan, KJ. (1996). Measuring sustainability of agricultural systems at the farm level.  In: Doran JW and Jones AJ (Eds): 401– 410.
Hong- Bo, sh., Xian- Yan, ch., Li- e, Ch., Xi- Ning, Zh., Gang, W., Yong- Bing, Y., Chang- Xing, Zh., and Zan- Min, H. (2006). Investigation on the relationship of prolife with wheat anti-drought under soil water deficits. Colloids and Surfaces B: Biointerfaces, (53), 113- 119.
Koeijer, T., Wossink, G., Struik, p., and  Renkema, J. (2002). Measuring agricultural sustainability in terms of efficiency the case of Dutch sugar beet growers. Journal of Environmental  management, (66), 9-17. 
Lal, R. (2003). Cropping systems and soil quality. In: Shrestha, A. (Ed). Cropping systems: trend and advances, pp. 33-52. Food Products Press.
Mariolakos, I. (2007). Water resources management in the framework of sustainable development. Desalination, (213),147-151.
Montero, F.J., and Ramos, A.B. (2005). Land and water use management in vine growing by using geographic information systems in Castilla-La Mancha, Spain. Agricultural Water Management, (77), 82–95.
Morgan, R. P. C. (1995). Soil Erosion and Conservation. Blackwell Publishing company.
Nabhan, H., Mashali, A. M., and Mermut, A. R. (1999). Integrated soil management for sustainable agriculture and food security in Southern and East Africa. Food and Agriculture Organization of the United Nations, Rome.
Pansak, W., Hilger, T.H., Dercon, G., Kongkaew, T., and G. Cadisch, G. (2008). Changes in the relationship between soil erosion and N loss pathways after establishing soil conservation systems in uplands of Northeast Thailand. Agriculture, Ecosystems and Environment, 128, 167–176.
Pattanayak, S., and Mercer, D. E. (1998). Valuing soil conservation benefits of agroforestry: Contour hedgerows in the Eastern Visayas, Philippines. Journal of Agricultural Economics, 18, 31- 46.
Praneetvatakul, S., Janekarnkij, P., Potchanasin, C., and Prayoonwong, K. (2001). Assessing the sustainability of agriculture: A case of Mae Cheam Catchment, Northern Thailand. Environment International, (27), 103– 109.
Rao, N. H., and Rogers, P. P. (2006). Assessment of agricultural sustainability. Current science, 91 (4- 25), 439- 448.
Sarker, R.A., and Quaddus, M.A. (2002). Modelling a nationwide crop planning problem using a multiple criteria decision making tool. Computers & Industrial Engineering, (42), 541-553.
Senanayake, R. (1991). Sustainable agriculture: Difinitions and parameters for measurement. Journal of Sustainable Agriculture, 1 (4), 7-28.
Smith, A. J., and J. Dumanski. (1994). An international framework for evaluating sustainable land management. World Soil Resources Report. FAO, ISBN 92 - 5-103419-2, No. 73.
Speelman, S., D'Hasse, M., Buyss, J., and D'tlaese, L. (2008). Measure for the efficiency of water use and its determinants, a case study of small– scale irrigation  schemes in North– West province, South Africa. Agricultural systems, (98), 31-39.
Van Diepen, CA., Van Keulen, H., and Wolf, J. (1991). Land evaluation: From intuition to quantification. Advances in soil science. Springer-Verlag. New York.
Van Keulen, H. (2007). Quantitative analyses of natural resources management options at different scales. Agricultural Systems, 94 (3), 768-783.