تحلیل وضعیت بحران حوضه آبریز دریاچه ارومیه و ارائه راهکارهایی برای مدیریت پایدار آن: کاربرد مدل DPSIR

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، گروه ترویج، ارتباطات و توسعه روستایی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه زنجان، زنجان، ایران.

2 دانشیار، گروه ترویج، ارتباطات و توسعه روستایی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه زنجان، زنجان، ایران.

3 دانشیار گروه مهندسی آب، دانشکده کشاورزی، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران.

چکیده

هدف اصلی این پژوهش «تحلیل وضعیت بحران حوضه آبریز دریاچه ارومیه و ارائه راهکارهایی برای مدیریت پایدار آن با استفاده از مدل DPSIR» بود. مشارکت­ کنندگان در این پژوهش خبرگان و مطلعان کلیدی در ستاد احیای دریاچه ارومیه، دانشگاه ارومیه، سازمان جهاد کشاورزی، شرکت آب منطقه‌ای، اداره کل حفاظت محیط ­زیست و مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی در سه استان آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و کردستان بودند که از بین آن‌ها، 14 نفر از طریق روش نمونه‌گیری هدفمند برای انجام پژوهش انتخاب شدند. برای گردآوری داده‌ها در این پژوهش، مصاحبه­ های نیمه­ ساختارمند (به صورت انفرادی و گروهی) به کار گرفته شد و داده­ ها در نرم­ افزار مکس­ کیودا با استفاده از تحلیل محتوای کیفی با رویکرد جهت­ دار تجزیه و تحلیل شدند. نتایج به دست آمده از پژوهش نشان داد که عوامل مرتبط با وضعیت بحران حوضه آبریز دریاچه ارومیه در قالب 45 نشانه مختلف قرار گرفتند که از میان آن‌ها، تغییرات اقلیمی (در بین نشانه­ های مربوط به نیروهای محرک ایجاد بحران دریاچه ارومیه)، سیاست‌های نامناسب و مدیریت ضعیف منابع آب در حوضه آبریز دریاچه ارومیه (در بین نشانه­ های مربوط به عوامل فشار در گسترش بحران دریاچه ارومیه)، کاهش سطح تراز آب دریاچه (در بین نشانه­ های مربوط به وضعیت موجود دریاچه ارومیه) و افزایش آلودگی هوا در اثر ریزگردها و فشار روانی بر جوامع محلی (در بین نشانه ­های مربوط به اثرات ناشی از بحران دریاچه ارومیه)، در مقایسه با سایر نشانه­ ها بالاترین اولویت­ ها را داشتند. همچنین، با توجه به نتایج پژوهش مشخص شد که مهم­ترین پاسخ­ ها به رفع بحران دریاچه ارومیه و مدیریت پایدار آن شامل شکل گیری سازمان­ ها و نهادهای جدید، انجام برنامه­ های مرتبط با تعادل­ بخشی آب­های زیرزمینی، استفاده بیشتر از ظرفیت سازمان‌های مردم ­نهاد، سخت­گیری در اجرای قوانین مربوط به حفاظت آب و افزایش فعالیت‌های ترویجی و آموزشی برای کشاورزان در زمینه حفاظت از منابع آب، بودند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analyzing the Crisis Situation of Lake Urmia Catchment Area and Providing Solutions for its Sustainable Management: An Application of DPSIR Model

نویسندگان [English]

  • Davood AminFanak 1
  • Rohelah Rezaei 2
  • Kamran Zeinalzadeh 3
1 PhD student, Department of Agricultural Extension, Communication and Rural Development, University of Zanjan, Zanjan, Iran.
2 Associate Professor, Department of Agricultural Extension, Communication and Rural Development, University of Zanjan, Zanjan, Iran.
3 Associate Professor, Department of Water Engineering, Urmia University , Urmia, Iran.
چکیده [English]

The main purpose of this research was to analyze the crisis situation of Lake Urmia (LU) catchment area and providing solutions for its sustainable management using DPSIR model. Participants in this research were key experts and informants in LU Rehabilitation Headquarters, Urmia University, Agriculture-Jihad Organizations, Regional Water Companies, Departments of Environmental Protection and Agricultural and Natural Resources Research and Education Centers in three provinces of West Azerbaijan, East Azerbaijan, and Kurdistan among which 14 cases were selected through purposive sampling method. Semi-structured interviews (individual and group) were used to collect the required data and data were analyzed in MAXQDA software using directional content analysis. The results of the research showed that the factors related to crisis situation of the LU catchment area were included 45 different indicators among which climate change (among the indicators related to the driving forces of the LU crisis), inappropriate policies and poor management of water resources (among the indicators related to pressure factors in the expansion of the crisis), reducing the water level of the lake (among the indicators related to the current situation), and increasing air pollution due to dust and stress on local communities (among the indicators related to the effects) had the highest priorities compared to the others. Moreover, according to the results of the study, it was found that the most important responses to resolving the crisis of LU and its sustainable management were included establishing the new organizations and institutions, carrying out projects related to groundwater balancing, increasing the capacity of NGOs, tightening enforcement of water protection laws, and increasing extension and training activities for farmers in the field water resources protection.

کلیدواژه‌ها [English]

  • DPSIR model
  • Environmental crisis
  • Sustainable management
  • Urmia lake
  • Water resources
آل­ محمد، س.، ملک‌محمدی، ب.، یاوری، ا.، و یزدان‌پناه، م. (1393). سیاست‌گذاری حکمرانی و مدیریت پایدار منابع آب سرزمین در حوضه آبریز ارومیه. مجله راهبرد، دوره 23، شماره 72، صص 179-151.
ابدی، ب.، جلالی، م.، و موسوی، ب. (1396). تحلیل مسیر رفتار حفاظت از مناب آب در بخش کشاورزی و احیای دریاچه ارومیه: مورد مطالعه کشاورزان حوضه جنوبی دریاچه ارومیه. مجله علوم ترویج و آموزش کشاورزی ایران، دوره 13، شماره 2، صص 268-251.
ابراهیمی سرین­دیزج، ا.، و ضرغامی، م. (1396). مقایسه تأثیر سیاست‌های احیاء تحت تأثیر تغییرات اقلیم به کمک پویایی سیستم‌ها؛ مطالعه موردی زیست‌بوم دریاچه ارومیه. مجله تحقیقات منابع آب ایران، دوره 13، شماره 4، صص 82-73.
احمدیان، م. ع.، و اصغری، س. (1392). عواقب زیست‌محیطی کاهش سطح آب دریاچه ارومیه و راهکارهای نجات آن. مجله جغرافیای سرزمین، دوره 10، شماره 40، صص 96-81.
افسری، ع. ح.، حاجی‌ناصری، س.، فاضلی، م.، و فیرحی، د. (1396). مدل داده بنیاد بررسی جامعه‌شناختی حکمرانی آب در بحران دریاچه ارومیه. مجله مطالعات راهبردی سیاست‌گذاری عمومی، دوره 7، شماره 25، صص 72-53.
انصاری، ا. (1397). ارزیابی و شناخت وضعیت محیط ­زیست تالاب میقان اراک جهت تدوین برنامه توسعه پایدار. مجله پژوهش ­های محیط­ زیست، دوره 9، شماره 17، صص 42-29.
ایمان، م. ت.، و نوشادی، م. ر. (1390). تحلیل محتوای کیفی. مجله پژوهش، دوره 3، شماره 2، صص 44-15.
بابایی، م.، قادری، ر.، بدراق‌نژاد، ا.، و آزادفلاح، ز. (1396). شناسایی و اولویت‌بندی عوامل موثر بر خشک شدن دریاچه ارومیه بر اساس مدل دلفی. مجله جغرافیای طبیعی، دوره 10، شماره 35، صص 114-101.
جمالی، ر.، بشارت، س.، یاسی، م.، و امیرپور دیلمی، ا. (1396). ارزیابی راندمان‌های آبیاری، کارآیی مصرف و بهره‌وری آب در حوضه دریاچه ارومیه (مطالعه موردی شبکه آبیاری و زهکشی زرینه‌رود). علوم آب و خاک (علوم و فنون کشاورزی و منابع طبیعی)، دوره 22، شماره 3، صص130-117.
حافظ‌پرست، م.، عراقی‌نژاد، ش.، و شریف‌آذری. س. (1394). معیارهای پایداری در ارزیابی مدیریت یکپارچه منابع آب حوضه آبریز ارس بر اساس رویکرد DPSIR. مجله پژوهش‌های حفاظت آب و خاک، دوره 22، شماره 2، صص 77-61.
حلاجی، ف،. قدمی، م.، و متولی، ص. (1395). ارزیابی ظرفیت­ های توسعه اکوسیستم در حوضه دریاچه ارومیه با تأکید بر اجتماع محلی. مجله مطالعات توسعه اجتماعی- فرهنگی، دوره 5، شماره 4، صص 237-215.
حیدری، م.، لطفعلیان، م.، تشکری، م.، و ولی‌پور، ا. (1395). تجزیه و تحلیل مدیریت بهره‌برداری از جنگل در زاگرس شمالی (بررسی موردی: شهرستان بانه). مجله جنگل ایران، دوره 8، شماره 3، صص 331-313.
خطیبی، ع.، دانه­ کار، ا.، پورابراهیم، ش.، و وحید، م. (1394). معرفی مدل DPSIR و قابلیت کاربرد آن در تصمیم ­گیری­ های محیط‌زیستی. مجله انسان و محیط ­زیست، شماره 35، صص 79-65.
دفتر طرح حفاظت از تالاب‌های ایران (1400). ارزیابی اجتماعی- اقتصادی فازهای ششم و هفتم پروژه «ﻫﻤﮑﺎری در اﺣﯿﺎی درﯾﺎﭼﻪ اروﻣﯿﻪ از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣﺤﻠﯽ در اﺳﺘﻘﺮار ﮐﺸﺎورزی ﭘﺎﯾﺪار و ﺣﻔﺎﻇﺖ از تنوع زیستی». گزارش پژوهشی (منتشر نشده)، دفتر طرح حفاطت از تالاب‌های ایران، تهران.
دنسکامب، م. (1400). راهنمای پژوهش خوب در پروژه­ های تحقیقات اجتماعی کوچک­ مقیاس. ترجمه: روح­اله رضائی و لیلا صفا. زنجان: انتشارات دانشگاه زنجان.
دهقانی سانیج، ح.، میرلطفی، م.، و طایفه رضائی، ح. (1399). شناسایی تکنیک­ های مؤثر بر کاهش آب ورودی به مزرعه و بهره­ وری آب کشاورزی (در حوضه آبریز دریاچه ارومیه). تهران: انتشارات دفتر طرح حفاظت از تالاب­های ایران.
ذولفقاریان، م. ر.، و لطیفی، م. (1390). نظریه­ پردازی داده بنیاد با نرم­افزار NVivo8. تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق (ع).
رزمی، ح.، شمس، ع.، و مولائی، م. (1398). کاربرد نظریه داده بنیاد در تحلیل تأثیر خشک شدن دریاچه ارومیه بر معیشت خانوارهای روستایی حوضه دریاچه ارومیه. مجله علوم ترویج و آموزش کشاورزی ایران، دوره 15، شماره 2، صص. 119-139.
رضایان، ا.، و رضایان، ع. ح. (1395). آینده‌پژوهی بحران آب در ایران به روش سناریوپردازی. مجله اکوهیدرولوژی، دوره 3، شماره 1، صص 17-1.
زلیخائی­ سیار، ل.، نادری­ مهدئی، ن.، و موحدی، ر. (1398). طراحی الگوی مدیریت پایدار آب کشاورزی با استفاده از مدل DPSIR (مطالعه موردی استان همدان). مجله دانش کشاورزی و تولید پایدار، دوره 29، شماره 4، صص 276-247.
زینالی، ب.، و اصغری سراسکانرود، ص. (1394). بررسی تغییرات خط ساحلی تراز آب دریاچه ارومیه و تأثیر آن بر شهرهای واقع در حوضه آن. مجله پژوهش های بوم شناسی شهری، دوره 3، شماره 2، صص 116-103.
 سیاح مفضلی، ا.، و سادات رحمتی، ف. (1396). الگوسازی مشارکت جوامع محلی در احیای دریاچه ارومیه از طریق استقرار کشاورزی پایدار. تهران: انتشارات مهرصادق.
سیاح، س.، و حقیقی، ه. (1399). مشارکت مردم برای نجات دریاچه ارومیه. گزارش اینفوگرافیک، دفتر طرح حفاظت از تالاب­ های ایران، تهران.  
شاهی، ا.، زبردست، ل.، و صالحی، ا. (1397). تحلیل عوامل مؤثر در وضعیت محیط­ زیست انسانی شهر تهران بر اساس مدل DPSIR. مجله پژوهش­ های جغرافیای انسانی، دوره 50، شماره 2، صص 295-277.
شفائی، س.، شفائی، س.، و کیارستمی، ک. (1391). مدیریت زیست‌محیطی منابع آب با نگرشی ویژه به دریاچه ارومیه. مجله زمین‌شناسی محیط‌زیست، دوره 6، شماره 21، صص 114-103.
صوفی، م.، علیجانی، ب.، برنا، ر.، و اسدیان، ف. (1399). مدل سازی هیدرواقلیمی نوسانات تراز دریاچه ارومیه. مجله تحقیقات منابع آب ایران، دوره 16، شماره 1، صص 393-380.
صوفی، م.، علیجانی، ب.، برنا، ر.، و اسدیان، ف. (1400). پیش‌بینی تغییرات احتمالی کاربری اراضی حوضه دریاچه ارومیه بر اساس داده‌های سنجش از دور. مجله فضای جغرافیایی، دوره 21، شماره 75، صص 74-55.
عباس‌پور، م.، عابدی، ز.، وفایی ­نژاد، ع.، طباطبایی­ یزدی، ر.، و شریعت­مداری، آ. (1394). بررسی مدل DPSIR بر اکوسیستم دریاچه ارومیه. مجموعه مقالات دومین همایش یافته­ های نوین در محیط ­زیست و اکوسیستم ­های کشاورزی، تهران، 19 شهریور، صص 10-1.
عباس‏زاده، م. (1391). تأملی بر اعتبار و پایایی در تحقیقات کیفی. مجله جامعه­ شناسی کاربردی، دوره 23، شماره 1، صص 34-19.
عمرانیان­ خراسانی، ح. (1393). حکمرانی خوب و مدیریت آب. مجله آب و توسعه پایدار، دوره 1، شماره 3، صص 95-94.
غفوری ­خرانق، س.، بنی‌حبیب، م.ا.، و جوادی، س. (1398). چالش‌ها و راهکارهای اصلاحی حکمرانی آب زیرزمینی در دشت یزد- اردکان با استفاده از مدل DPSIR. مجله اکوهیدرولوژی، دوره 6، شماره 4، صص 1043-1029.
کاردان‌مقدم، ح.، و روزبهانی، ع. (1397). ارزیابی ساختار DPSIR جهت تعادل­ بخشی منابع آب زیرزمینی با تصمیم‌گیری چندمعیاره و مشارکت ذینفعان. مجله آبخوان و قنات، دوره 2، شماره 1، صص 39-29.
کمیته سیاست‌گذاری دانشگاه شریف (1397). مجموعه پروژه‌های کمیته اجتماعی ستاد احیای دریاچه ارومیه. گزارش پژوهشی، دانشگاه صنعتی شریف، تهران.
گودرزی، م.، صلاحی، ب.، و حسینی، س.ا. (1394). بررسی تأثیر تغییرات اقلیمی بر تغییرات رواناب سطحی (مطالعۀ موردی: حوضه آبریز دریاچه ارومیه). مجله اکوهیدرولوژی، دوره 2، شماره 2، صص 189-175.
لیث، ن.، رستمی، ف.، و علی­ بیگی، ا.ح. (1400). تحلیل ادراک کشاورزان حوضه آبریز دریاچه ارومیه از خشکسالی و اثرات آن (مورد مطالعه: شهرستان میاندوآب). مجله پژوهش­ های جغرافیایی، دوره 53، شماره 3، صص 976-957.
محمد‏پور، ا. (1389). ارزیابی کیفیت در تحقیق کیفی: اصول و راهبردهای اعتباریابی و تعمیم ‏پذیری. مجله علوم اجتماعی، دوره 17، شماره 48، صص 105-73.
محمدزاده، ل.، غنیان، م.، شادکام تربتی، س.، و مرزبان، ا. (1399). شناسایی عوامل مؤثر در تغییر کاربری اراضی کشاورزی در حوضه جنوبی آبریز دریاچه ارومیه: تحلیل رفتار بهره‌برداران. مجله علوم ترویج و آموزش کشاورزی ایران، دوره 16، شماره 1، صص 234-221.
یادگاری، آ.، یوسفی، ع.، و امینی، امیرمظفر (1397). تحلیل نهادی ساختار حکمرانی آب در حوضه زاینده­رود. مجله تحقیقات منابع آب ایران، دوره 14، شماره 1، صص 197-184.
 
Abadi, B. (2019). How agriculture contributes to reviving the endangered ecosystem of LakeUrmia? The case of agricultural systems in northwestern Iran. Journal of Environmental Management, 236, 54-67.
‏Ebrahimi Sarindizaj, E., and Zarghami, M. (2019). Sustainability assessment of restoration plans under climate change by using system dynamics: A pplication on Urmia Lake, Iran. Journal of Water and Climate Change, 10(4), 938-952.‏
Goharian, E., and Azizipour, M. (2020). Integrated water resources management in Iran. In: Integrated water resource management (pp. 101-114). Springer, Cham.
Grafton, R. Q., Garrick, D., Manero, A., and Do, T.N. (2019). The water governance reform framework: Overview and applications to Australia, Mexico, Tanzania, USA and Vietnam. Water, 11(1), 137-159.
Hickey, G., and Kipping, C. (1996). Issues in research: a multi-stage approach to the coding of data form open- ended questions. Nurse Researcher, 4, 81-91.
Hsieh, H.F., and Shannon, S.E. (2005). Three approaches to qualitative content analysis. Qualitative Health Research, 15(9), 1277-1288.
Kendra, J., Knowles, S. G., and Wachtendorf, T. (2019). Introduction: the new environmental crisis. In: Disaster Research and the Second Environmental Crisis, (pp. 1-18). Springer, Cham.‏
Kondracki, L., Wellman, S., and Amundson, R. (2002). Content analysis: Review of methods and their applications in nutrition education. Journal of Nutrition Education and Behavior, 34(4), 224-230.
Mayring, P. (2005). Qualitative content analysis. Forum: Qualitative Social Research, 1(2), 1-8.
McNabb, D.E. (2017). Integrated water resource management. In: Water resource management. Palgrave Macmillan, (pp. 329-349). Cham.
Oppeltova, P., and Novak, J. (2020). Protection of water resources. In: Assessment and protection of water resources in the Czech Republic (pp. 145-173). Springer, Cham.‏
Puspitasari, A. I., Pradana, H. A., Novita, E., Purnomo, B. H., and Rini, T. S. (2020). Environmental risk analysis of The Bedadung watershed by using DPSIR. In: IOP conference series: Earth and environmental science, 485(1), 1-12. 
Scriban, R. E., Nichiforel, L., Bouriaud, L. G., Barnoaiea, I., Cosofret, V. C., and Barbu, C. O. (2019). Governance of the forest restitution process in Romania: An application of the DPSIR model. Forest Policy and Economics, 99, 59-67.‏
Sun, Y., Liu, S., Shi, F., An, Y., Li, M., and Liu, Y. (2020). Spatio-temporal variations and coupling of human activity intensity and ecosystem services based on the four-quadrant model on the Qinghai-Tibet Plateau. Science of the Total Environment, 743, 140721.
Taheri, M., Emadzadeh, M., Gholizadeh, M., Tajrishi, M., Ahmadi, M., and Moradi, M. (2019). Investigating the temporal and spatial variations of water consumption in Urmia Lake River Basin considering the climate and anthropogenic effects on the agriculture in the basin. Agricultural Water Management, 213, 782-791.‏
Vannevel, R. (2018). Using DPSIR and balances to support water governance. Water, 10(2), 1-17.‏
Wiek, A., and Larson, K. L. (2012). Water, people, and sustainability a systems framework for analyzing and assessing water governance regimes. Water Resources Management, 26(11), 3153-3171.
Yuan, Z., Wu, D., Niu, L., Ma, X., Li, Y., Hillman, A. L., Abbott, M. B., and Zhou, A. (2021). Contrasting ecosystem responses to climatic events and human activity revealed by a sedimentary record from Lake Yilong, southwestern China. Science of the Total Environment, 783, 146922.
Zhang, D., Shen, J., and Sun, F. (2020). Evaluation of water environment performance based on a DPSIR-SBM-Tobit model. KSCE Journal of Civil Engineering, 24(5), 1641-1654.
Zhao, H., Wei, Y., Ding, M., Zhao, Y., and Zhang, Z. (2020). Farmers’ perceptions of water use for social equality, economic development and environmental protection in a water-stressed region. International Journal of River Basin Management, 18(4), 407-414.‏